کئی ورے پرانی گل اے اسی سارے لنگوٹیے یار (بمشکل اودوں کوئی سولاں ستارہاں وریاں دے جواک ہوواں گے) دہی پھلکیاں آلے پا ظفر دی دکان تے لسی پیندے آپس وچ اک دوجے نوں ہاسے ہاسے گالھاں کڈھ رہے سن۔ ایہہ سب ویکھ سن کے وچوں تیجی پتی ( دوجے محلے) توں آیا اک اوپرا مُنڈا میہنہ مارن لگا ’’میں تے سنیا سی تسی بڑے پرانے تے گُوڑھے بیلی او، تواڈی یاری بڑی مشہور اے، پر تسی تاں اک دوجے نوں گندیاں گالھاں کڈھ رہے او‘‘۔ میتھوں اودا میہنہ برداشت نہ ہویا تے میں بولیا ’’اسی آپ وچ آں، توں کڈھ تے ویکھ تیرے نال اسی کردے کہڑی آں‘‘۔ گالھ ایتھے ہیلپنگ ورب وانگ وی ورتی جاندی رہی اے۔ انج کیوں اے ایدا جواب میں گل دے آخر وچ دیاں گا پہلے ہور گلاں سن لو۔
ساڈے پاسے پنڈاں وچ اک لطیفہ مشہور اے کہ ’’دو بھرا آپس وچ لڑ رہے سن، اک نیں لڑدے لڑدے ابے نوں گالھ کڈھ دتی تے دوجا اونھوں سمجھاؤن لگ پیا ’’نہ بھیڑیا، پیوواں نوں گالھ نہیں کڈھی دی، اینھاں سوراں دا بڑا ادب ہوندا اے‘‘۔ایہہ مثال اونھاں واسطے جیہڑے کہندے نیں گالھ صرف لہوریے کڈھدے نیں۔ تسی سوشل میڈیا تے یا عام زندگی وچ بڑے سارے پڑھے لکھے لوکاں کولوں وی ایہہ گل سنی ہوئے گی کہ ’’جو مزا پنجابی وچ گالھ دیون دا اؤندا اے ، اوہ دنیا دی کسے ہور زبان وچ نہیں آؤندا‘‘۔مطلب گالھ دنیا دی ہر زبان وچ موجود اے پر پنجابی گالھ دا ایکسپریشن بہت تگڑا تے ڈاڈھا ہوندا اے۔ شیخ روحیل اصغر صاحب نے وی شاید انج دی عوامی دانش سامنے رکھدے گُڈ سینس وچ ایہہ گل کہہ دتی کہ ’’گالھ پنجاب دا کلچر اے، اور’’میں پنجابی وچ کمفرٹ ایبل فیل کردا واں‘‘۔ جیس نوں بے انتہا غلط رنگ دتا گیا۔ تُسی کہہ سکدے او کہ شیخ صاحب نوں بطور پبلک فگر الفاظ دے چناؤ وچ محتاط رہنا چاہی دا سی۔ پر کیہہ جے اوہ ایس دی بجائے ایہہ آکھ دیندے کہ ’’گالھ دا ورتاوا یا رواج پنجاب وچ عام اے‘‘ تے کیہ مخالفاں چھڈ دینا سی؟ نہیں، اونھاں فیر وی ایس تے انجے سیاست کرنی سی۔ تسی ایہہ وی کہہ سکدے او کہ شیخ صاحب نوں ایس گل نوں ہائی لائٹ ہی نہیں کرنا چاہی دا سی کہ پنجاب دشمن جیس وچ وڈے وڈے غیر پنجابی علماء وی شامل رہے، اوہ ماضی وچ اینج دے جملے بول لکھ گئے کہ ’’ پنجابی غیر مہذب زبان ہے‘‘۔ بہر حال ایہہ وی اک اپاولجیٹک جواب ہی ہونا سی۔ جیہڑا کہ ہون پنجابیاں نوں کسے معاملے وچ نہیں ہونا چاہی دا۔ ساڈی ایہہ حالت ساڈے اپالوجیٹک رویاں نتیجے ای ہوئی اے۔ جنھاں یو پی برانڈ لوکاں ’’ پنجابی نوں غیر مہذب زبان آکھیا‘‘ اونھاں نوں کدھرے ایہہ توفیق نہیں ہوئی کہ دس سکن ’’بھڑوا‘‘ تے ’’چوتیا‘‘ جیہے الفاظ کیس زبان دے عام ورتاوے وچ آؤندے نیں؟ بہر حال گل ہو چکی، مونھوں نکل چکی ، ہون دسو کیہہ شیخ صاحب جھوٹ بولیا؟ کیہہ گالھ ایتھے عام نہیں؟ پہلے وی کہہ چکیا واں کہ گالھ ہر زبان تے ہر کلچر دا حصہ اے اور جدوں دیاں زباناں وجود وچ آیاں نیں اودوں توں ہی گالھاں وی اظہار دے ذریعے دے طور موجود نیں۔
فیاض الحسن چوہان اُردو دی خاطر اپنی ماں بولی نوں ذلیل کیتا تے آکھیا ’’میں پنجابی کو جوتے کی نوک پر رکھتا ہوں‘‘۔ اوہ یقیناً حدوں ودھ ڈیروگیٹری ریمارکس سن۔ اور ریسسٹ اور جاہلانہ ریماکرس اوہ سن جتھے غیر پنجابیاں ولوں ’’ پنجابی نوں غیر مہذب زبان آکھیا گیا‘‘۔ پر شیخ روحیل اصغر کسے زبان دی خاطر پنجابی نوں مندا نہیں بولیا، بلکہ اپنی زبان نوں فخر جاندے بنا ول پھیر سدھے تے جٹکے انداز وچ گل کیتی نال ایہہ وی آکھیا ’’میں پنجابی وچ کمفرٹ ایبل فیل کردا واں‘‘۔ تے ہون کج ایسے لوک وی بھورا بچھائی بیٹھے نیں جیہڑے نہ آپ عوامی تھاواں تے پنجابی بولدے نیں، نہ گالھاں دے معاملے وچ آپ اپنی قسم دیون لائق نیں۔
وکھو وکھ گلاں اُتے وکھرے سماجاں وچ وکھو وکھ ری ردعمل ہونداے۔ کج گلاں کسے اک سماج وچ بہت عام اور غیر اہم سمجھیاں جاندیاں نیں جدکہ اوہی گلاں کسے دوجے سماج وچ بہت اہم ہوندیاں نیں۔ بچے بازی اُتے توانوں پشتون سماج وچ کدی کوئی انج دا ردعمل نظر نہیں آئے گا جیہڑا باقی تھاواں تے ہوندا اے۔ کیوں؟ کیونکہ اوتھے ایہہ اک عام گل اے۔ اور ایدا ہرگز ایہہ مطلب وی نہیں کہ بچہ بازی صرف پشتون علاقیاں وچ ای ہوندی اے تے پنجاب ، سندھ یا بلوچستان وچ بالکل نہیں ہوندی۔ ایہہ علت تھوڑی گھنی سب تھاواں تے موجود اے۔ بس ایہہ ہے کہ پشتوناں دے نال ایہہ کج زیادہ جوڑ دتی گئی اے۔ ہون جے کوئی پشتون اُٹھ کے آکھ دیوے کہ بچہ بازی صدیاں توں پشتون کلچر دا حصہ اے یا موجود اے تے کیہہ اوہ جھوٹ آکھے گا؟ حلے چند دن پہلے ساڈے پنجاب دے اک سرحدی شہر وچ اٹھارہ سال دے دو نو عمر پنجابی مُنڈے دو بلوچاں صرف ایس واسطے قتل کر دتے کیونکہ اوہ اونھاں نال دوستی نہیں کر رہے سن۔ جے کوئی یو پی آلیاں وچوں اُٹھ کے آکھ دیوے کہ بازار حسن لکھنؤ دے کلچر دا حصہ سن، تے کیہہ اوہ غلط آکھے گا؟ نہیں۔ بلکہ بڑے پڑھے لکھے لوک فخر نال اپنی تریخی نالج دسدے نظر آؤن گے کہ ’’نوابین اپنے بچوں کو ادب آداب سکھانے کے لیے طوائفوں کے کوٹھوں پر بھیجا کرتے تھے‘‘۔ اور کیہہ ریڈ لائٹ ایریاز یا جسم فروشی دا دھندا دنیا دیاں باقی تھاواں یا ساڈے چار صوبیاں وچ نہیں ہوندا؟ ہون تُسی پنجابی ہون ناطے آپ فیصلہ کرو گالھ اینھاں ساریاں گلاں اگے کیہہ حیثیت رکھدی اے؟
مینویں تے سمجھ نہیں آ رہی کہ بعض لوک سانوں جھوٹ بولن تے، اپالوجیٹک ہون تے، کیوں مجبور کر رہے نیں؟ ایدے پچھے ایجنڈا کیہہ اے؟ کیس دی لائن اے؟ ساڈے اک ویرکل اپنے اک وائس نوٹ وچ آکھیا کہ ’’گالھ پنجاب وچ کم و بیش نوے فیصد لوک دیندے رہے‘‘ اور یقناً ایہہ کوئی اونھاں دی شرافت یا بدمعاشی دی نشانی کدی نہیں رہی، بلکہ ایدا تعلق ٹون نال چوکھا ہوندا اے کہ کس ٹون نال کیس نوں گالھ دتی گئی۔ گالھ پنجاب وچ اوسراں سنگل میننگز وچ لئی ہی نہیں جاندی جویں لوک سمجھ لیندے نیں۔ مطلب جدوں انگریزی وچ کسے نو فک یو کہندے نے تے کیہہ اودا مطلب فکنگ ہی ہوندا اے؟ جدوں عامر لیاقت کتاباں ڈگن تے حرامی تے ’’چود دو‘‘ دے الفاظ ورتدا اے تے اودا مطلب چودنا ہوندا اے؟ گالھ پنجاب وچ کئی طریقے دتی جاندی رہی، اک لاڈیا غصےوچ کسے نیانے نوں، دوجی غصے وچ کسے دشمن نوں۔ دوہواں دا ردعمل اک دوجے دے متضاد سمجھیا جا سکدا اے۔ اک طریقے دی گالھ تے قتل ہو جاندے نیں دوجے طریقے آلی لاڈ یا سمجھاؤن واسطے حق سمجھ کے دتی جاندی اے۔ اور گالھاں کھاؤن آلے بزگرگاں توں ملن آلیاں گالھاں نوں اپنیاں کامیابیاں دی کنجی دسدے نیں۔ اوہ کہندے نیں اسی خوش قسمت ساں کہ سانوں بزرگاں توں گالھاں پئیاں۔ ساڈے بابے اکثر پیار نال یا غصے نال اپنے بالاں نوں ہی کتے دا پتر آکھ رہے ہوندے سن، پر شید ہی کوئی بدقسمت ہوئے کہ جیس اگوں جواب دتا ہوئے یا اونھاں دی گل دا برا منایا ہوئے۔ یاراں بیلیاں وچ وی (اکثریتی طور) چوکھا پیار یا فرینکنس وکھاؤن واسطے اک دوجے نوں گالھ دے کے بلایا جاندا اے۔ تُسی مشاہدہ رکھدے ہوو تے تسی ایس حقیقت، ایس عامیانہ سچ توں انکار کر ہی نہیں سکدے۔
ایتھے کلچر دے لفظ دے استعمال تے رولا پایا جا ریا اے۔ پر سوال ایہہ وی ہے کہ تُسی کلچر نوں ڈیفائن کنج کردے او؟ صرف صوفی بابیاں دے لکھے کلاسیکی ادب وچ بیان کردہ کلچر یا فیر اوہ کہ جیس وچ روز مرہ دی عامیانہ زندگی وی شامل ہوندی اے؟ میں سمجھداں کہ عوامی گل نوں سوچے سمجھے بنا ہر گل نوں ساڈے صوفی بابیاں نال جوڑ دینا وی اک وڈی زیادتی اے جو ویر کم علمی وچ کیتی جاندے نیں۔ ادب اور کلچر دیاں مختلف جہتاں ہوندیاں نیں۔ کیہہ عارفانہ کلام ای صرف پنجابی ادب اے؟ کیہہ تسی گجرات دے امام دین ورگے وڈے ناں نوں پنجابی ادب وچوں کڈھ دیو گے؟ کیہہ اُردو آلے منٹو تے منشی پریم چند نوں ادب وچوں کڈھ دیون گے؟ اور کیہہ 173 وریاں توں اپنی زبان وچ سکھیا توں محروم پنجاب دی اکثریتی لوکائی نوں تسی پنجابی کلچر توں خارج کر دیو گے؟ کہ جیہڑی پیار یا غصے نال گالھ دا ورتاوا کر دی رہی؟ ایہہ کُوڑ وی ہوئے گا، منافقت وی ہوئے گی تے اپالوجیٹک ہونا وی منیا جائے گا۔ کہ جیس نال مختلف گلاں باتاں تے لفظاں نوں نسل پرستانہ تعصب کارن حرف ممنوع بنا کےزباناں دا قتل کیتا جاندا اے۔ بالکل انج ہی جویں تمکنت آکھیا کہ ’’کوئی انگریزی وچ ہپ کہہ دے یا اُردو وچ پیٹھ آکھ لے تے کسے نوں کوئی مسلہ نہیں ہوندا ، پر جے کوئی اینھاں دوہواں دی تھاں بنڈ آکھ لوے گا تے سب نوں موت پے جائے گی‘‘ تے پنجابی غیر مہذب زبان دسی جاون لگ پوے گی۔ حالانکہ تنے شبد تن وکھریاں زباناں وچ اک باڈی پارٹ نوں ڈسکرائب کرن واسطے نیں۔ ایہہ سب بہر حال غیر پنجابی خاص طور یو پی برانڈ اشرافیہ دے تعصب ذدہ ذہناں دے پراپیگنڈے دا نتیجہ اے۔ جنھاں دا واضع مقصد زبان دا قتل سی۔ بدقسمتی کہ ساڈی احساس کمتری دی ماری جاہل پنجابی اشرافیہ ایس گل نوں سمجھ نہ سکی۔ تے اپنی زبان دے انج دے بہت سارے الفاظ مرحلہ وار مائنس کردے ہوئے غیر زباناں تے شفٹ ہو گئی۔ ایس معاملے وچ میں اردو وچ تعلیم یافتہ لوکاں دی نسبت انپڑھاں نوں خوش قسمت مندا واں کہ اوہ خالص زبان دا ورتاوا سنگے بنا کر لیندے نیں۔ اونھاں وچ انج داے کوئی کمپلیکسسز نہیں ہوندے۔ واضع کردا جاواں کہ ایس مضمون دا مقصد گالھ نوں سسپورٹ کرنا نہیں۔ میں تے آپ لوکاں نوں گالھاں کڈھن توں روکدا واں اور اپنا اخلاقی فرض سمجھ کے روکدا واں۔ اور مقصد ایہی ہوندا اے کہ پنجابی غیر سنجیدہ موضوعات، یعنی ٹھٹے بازی، جُگت بازی وچوں نکل کے سنجیدہ، دانشوارنہ تے پڑھِیاں لکھیاں بحثاں واسطے وی اپنی ماں بولی ورتن، تاں جے معاشرے وچ ایوریج انٹلیکٹ تے قومی، سیاسی تے سماجی شعور بہتر بنایا جا سکے۔
باقی جتھوں تکر گالھ دے ایتھے عام ہون دا تعلق اے تے اودے واسطے عرض کردا جاواں کہ اودے وچ کسے پنجابی دا کوئی قصور نہیں۔ ویکھو! زبان ذریعے ادب تخلیق ہوندا اے، ادب ذریعے کسے قوم تے سماج دی اخلاقی تربیت کیتی جاندی اے، تے فیر ادب آداب یعنی مینرازم سکھایا جاندا اے۔ تسی تے 173 وریاں توں ساڈی زبان دا ارتقاء روکی بیٹھے او، 173 وریاں توں پنجابیاں دی ماں بولی تُسی سکول نہیں وڑن دتی۔ دھرتی دی زبان، فطری تے نیچرل ایکسپریشن آلی مادری زبان چھڈ کے تُسی غیر دھرتی دی زبان نوں مقدس بنا کے ساڈے تے مسلط کیتا ہویا اے۔ جد تسی اخلاقی تربیت واسطے کردار تکر گنگا جمنا تہذیب دے پڑھائی جاندے او تے فیر تہذیب دا، زبان دا ارتقاء کنج ہوندا؟ مینرازم کنج ڈویلوپ ہوندا؟ پبلک سپیچ دی تربیت کنج ہوندی؟ چڑھدے پنجاب وچ پنجابی پہڑھائی گئی اوتھے سیاستداناں کولوں انج دے فمبل نہیں ہوندے جویں ایتھے ہو جاندے نیں۔ دھرتی دی زبان وچ دھرتی دا ادب پڑھائے بنا، دھرتی دے کردار پڑھائے بنا، اخلاقیات کنج اگے ودھدی؟ میرے دادے بابے انپڑھ ہون گے پراوہ جاہل نہیں سن، جاہل اوہ سن جنھاں لہندے پنجاب تےغیر دھرتی دی زبان تے ادب مسلط کیتا، اک عظیم تہذیب دا ارتقاء روکیا!
https://youtu.be/wDOAnBjxzQk
